بسمه تعالي

نقد و بررسي كتاب: مشاهر و مفاخر ميانه
رحيم نيكبخت*

مشاهير Ùˆ مفاخر ميانه، محمّدصادق نائبي، تهران، انتشارات پنيار، 1388ØŒ شمارگان 5000 Ù†Ø³Ø®Ù‡ØŒ قيمت 4000 ØªÙˆÙ…ان، 270 ØµÙØ­Ù‡

آذربايجان در شكل‌گيري هويت ايران Ùˆ هويت ايراني مهمترين نقش را ايفا كرده است. به Ú¯ÙˆØ§Ù‡ÙŠ منابع تاريخي Ú†Ù‡ Ù‚بل Ùˆ Ú†Ù‡ بعد Ø§Ø² اسلام Ùˆ Ú†Ù‡ ايران معاصر در وجوه مختلف هويت ايراني نقش Ùˆ تأثير سرنوشت‌ساري ايفا كرده است. رسميت تشيع را مي‌توان مهمترين رخداد ايران بعد Ø§Ø² ورود اسلام دانست كه سرنوشت كنوني پرافتخار ايران را رقم زد. بر Ù‡Ù…ين اساس جاي Ø¬Ø§ÙŠ آذربايجان، شهرها Ùˆ قصبات آن هر ÙŠÙƒ سهمي درخشان در هويت ايراني داشته Ùˆ دارند.
ميانه از Ø¬Ù…له مناطق مهم آذربايجان است كه ميانه ÛŒ راه‌هاي مواصلاتي Ùˆ استراتژيك در مركز آذربايجان واقع گرديده است. خوشبختانه پيرامون اين خطه گُهرخيز ايراني محققان Ùˆ پژوهشگران پرتواني با آثار ارزشمند خود وجوه مختلف تاريخ Ùˆ فرهنگ Ùˆ هويت ايراني اسلامي آن را كاويده‌اند. از Ø¬Ù…له آثاري كه در سال جاري روانه بازار نشر گرديد به Ù‚لم يكي Ø§Ø² جوانان پرشور Ùˆ علاقمند فرهنگ Ùˆ تمدن ايراني اسلامي آذربايجان به Ù†Ø§Ù… مهندس محمّدصادق نائبي، تحت عنوان مشاهير Ùˆ مفاخر ميانه است. خدمت ارزشمند جناب آقاي نائبي در بازشناسي هويت ملي (ايراني اسلامي) ميانه Ùˆ نقش Ùˆ جايگاه اين منطقه استراتژيك شايسته تقدير Ùˆ تشكر است. زحمات طاقت‌فرساي مؤلف در گردآوري Ùˆ تدوين اين اثر ارزشمند براي اهل تحقيق Ùˆ پژوهش پوشيده نيست اميد است مؤلف محترم با ØªÙˆØ¬Ù‡ Ø¨Ù‡ برخي نكات كه بعد Ø§Ø² معرفي اجمالي اثر اشاره خواهد گرديد نواقص  را مرتفع Ùˆ گام بلندي در Ø®Ø¯Ù…ت خود به فرهنگ Ùˆ هويت ايراني Ùˆ شيعی آذربايجان ارايه نمايد.
كتاب مشاهير ميانه از يازده Ø¨Ø®Ø´ فراهم آمده است بعد Ø§Ø² بخش مقدماتي كه آشنايي اجمالي با ميانه است؛ بخش اول به دانشمندان قديم ميانه؛ بخش دوم به ناسخان، منشيان Ùˆ مصححان Ùˆ شارحان؛ بخش Ø³ÙˆÙ… به شاعران Ùˆ سخنوران؛ بخش چهارم به عالمان حوزوي؛ بخش Ù¾Ù†Ø¬Ù… به مشاهير دانشگاهي Ùˆ هنري معاصر؛ بخش Ø´Ø´Ù… به سياستمداران Ùˆ دولتمردان، بخش بعدي به معرف تك‌نگاران ميانه Ùˆ بخش هشتم مدال‌آوران ورزشي علمي Ùˆ هنري Ùˆ بخش نهم اسامي شهداي ميانه Ùˆ بخش دهم به مشاهير مردمي Ùˆ بخش پاياني به خاندان‌هاي قديمي اختصاص يافته است.
منابع Ùˆ مأخذ Ùˆ ضمايم تحقيقاتي Ùˆ فهرست اعلام پايان‌بخش كتاب است. محقق محترم با مراجعه به منابع Ùˆ مأخذ Ùˆ كتاب‌هاي بسياري Ùˆ كتابخانه‌هاي معتبر توانسته مجموعه‌اي جالب از شرح‌حال بزرگان ايران‌زمين ميانه‌اي را گردآوري نمايد. علي‌رغم اهميت كتاب برخي نقايص در اين اثر ارزشمند به Ú†Ø´Ù… مي‌آيد كه به Ø¢Ù† مي‌پردازيم.
از آنجايي كه مؤلف محترم فارغ‌التحصيل كارشناسي ارشد مهندسي مكانيك از دانشگاه صنعتي اصفهان بود Ùˆ ويراستار كتاب هم همسر محترمشان هم مهندس مي‌باشند، به Ø·ÙˆØ± طبيعي لغزش‌هايي به Ù„حاظ روش تحقيق، نحوه ارجاع در پاورقي‌ها ... مشاهده مي‌شود انتظار مي‌رفت قبل Ø§Ø² شروع Ø¨Ù‡ تحقيق Ùˆ نگارش  به كتاب‌هاي روش تحقيق مراجعه‌اي مي‌شد.
 Ù…ؤلف محترم در صفحات 35 Ùˆ 36 از 22 منبع مطالبي راجع Ø¨Ù‡ ميانه آورده است بدون آنكه مشخصات Ùˆ كتاب‌شناسي Ùˆ صفحه آنها را روشن نمايد.
ارجاع‌هاي كتاب هم از شيوه يكساني برخوردار نيست. شيوه متداول آن است كه در اولين مورد نام Ùˆ Ù†Ø§Ù…‌خانوادگي مؤلف، نام كتاب، محل چاپ، ناشر Ùˆ سال نشر قيد شود Ùˆ در موارد بعدي، نام مؤلف با پيشين Ùˆ يا همان اگر بلافاصله باشد به منبع ارجاع داده شود.
- در صفحه 45. ارجاع 2. مؤلف از عدم پيدا كردن يادداشت خود صحبت مي‌كند Ùˆ به يادداشت Ú¯Ù…‌كرده خود ارجاع مي‌دهد.
- همان صفحه. ارجاع 3. مطالب قيدشده از دايرﺓالمعارف بزرگ اسلامي است در Ø­Ø§Ù„ÙŠ‌ ÙƒÙ‡ ارجاع آن به الانساب چاپ حيدرآباد در سال 1966 است.
- صفحه 49. ارجاع 24. مؤلف محترم نام پايان‌نامه آقاي حسن ابراهيمي نائبي Ùˆ صفحات مورد Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ خود را قيد نكرده‌اند. ميزان استفاده‌ÙŠ مؤلف از پايان‌نامه فوق‌الذكر مبهم است.
- صفحه 53. ارجاع 33. به ØªØµØ±ÙŠØ­ مؤلف محترم مطالب برگرفته Ø§Ø² صفحات 26 تا 32 كتاب كاغذكنان در گذرگاه تاريخ است؟
- صفحه 54. ارجاع 34. صفحه ندارد. نام كتاب Ùˆ ارجاع مجعول به Ù†Ø¸Ø± مي‌رسد.ونام چنين مأخذي در فهرست منابع Ùˆ مأخذ نيامده است. مؤلف محترم روشن نمي‌سازد چگونه استفاده نموده است.
- در صفحات بعد هم متأسفانه چنين اشكالاتي به Ú†Ø´Ù… مي‌خورد از Ø¢Ù† Ø¬Ù…له صفحه 56 ارجاع 37 كه نوشته‌اند «Ù…تأسفانه در فيش‌برداري فراموش كرده‌ام مرجع مربوطه را يادداشت كنم» Ùˆ يا در ارجاع بعد 38. «Ù…كتبه يعسوب» آمده است نام كتاب است؟يا ناشر است؟ معلوم نيست Ùˆ در صفحه 63 ارجاع 47 مي‌نويسد مكتبه Ø§Ù„حديث؛ مكتبه يعسوب‌الدين Ùˆ بنيادالحكمه؟
- صفحه 66 ارجاع 50 مؤلف محترم مشخصات نسخه خطي Ùˆ محل نگهداري آن را فراموش كرده‌اند.
- شماره‌گذاري ارجاع‌هاي كتاب هم روال يكساني ندارد در هر Ø¨Ø®Ø´ به يك ترتيب است شيوه‌اي كه مؤلف محترم در ارجاع پاورقي‌ها انتخاب Ùˆ نام مؤلف را حذف نموده‌اند تطبيق منابع در فهرست منابع Ùˆ مأخذ را بسيار دشوار نموده است كه از نقايص ديگر كتاب است.
- صفحه 68ØŒ ارجاع 51 مؤلف محترم شماره  صفحه های مورد استفاده خود را قيد نفرموده‌اند .
- صفحه 74ØŒ ارجاع 1ØŒ مؤلف از كتابي با عنوان «Ø³Ø®Ù†ÙˆØ±Ø§Ù† فارسي‌سراي قفقاز» نام برده‌اند چنين كتابي وجود خارجي ندارد. مؤلف محترم در فهرست منابع صفحه 238ØŒ شماره 38 نيز اين اشتباه را تكرار فرموده‌اند. مرحوم عزيز دولت‌آبادي كتابي به اين نام ندارند، در اين موضوع کتاب دارند ولی با اين نام نيست.  ضمناً صفحه كتابي كه وجود خارجي ندارد هم قيد نشده است.
- در صفحه 92 خط 10 نوشته‌اند: «Ù†ÙˆØ´ØªÙ‡‌اي از ميرزا Ù…حمّدباقر نزد استادم دكتر صديق هست كه خود، در سال 1315 قمري آن را تحرير كرده است» استاد مؤلف در سالِ 1315 قمري تحرير كرده است؟ يا ميرزا Ù…حمّدباقر.
- مؤلف محترم در صفحه 93 در اقدامي قابل ØªØ£Ù…Ù„ لهجه اشعار ملامحمّدباقر خلخالي كه به تركي خلخالي سروده شده است را  به تركي باكويي تغيير داده‌اند،که به لحاظ علمی قابل نقد است. ضمن اینکه تحریف فرهنگ Ùˆ هویت منطقه به حساب Ù…ÛŒ آید .
- مؤلف محترم در شرح‌حال مُلامحمّدباقر از آخرين تصحيح Ùˆ چاپ ثعلبيه كه معتبرترين آنها هم هست Ùˆ توسط محقق Ùˆ پژوهشگر توانا ÛŒ کاغذ کنانی آقاي اكبر پرندي منتشر گرديده نه استفاده نموده Ùˆ نه به Ø¢Ù† اشاره‌اي داشته‌اند. چاپ اخير ثعلبيه بر Ø§Ø³Ø§Ø³ نسخه خطي فرزند شاعر منتشر گرديده است.
- صفحه 95 مؤلف در شرح‌حال ميرزا Ø¹Ø¨Ø¯Ø§Ù„علي كاغذكناني هيچ ارجاعي ندارد Ùˆ معلوم نيست شرح‌حال وي از Ú†Ù‡ Ù…أخذي نگارش يافته است ضمن آنكه محل نگهداري Ùˆ مشخصات نسخه خطي سفرنامه وي را هم روشن نيست.
- صفحه 99. شرح‌حال سطوت‌الممالك هم چنين مشكلي دارد Ùˆ مأخذ آن روشن نيست. متأسفانه ادامه شعر مُهم وي هم نيامده است. صفحه 101
- در شرح‌حال ميرزا Ø³ÙŠÙØ¹Ù„ÙŠ بهمني در صفحه 104 محل نگهداري دستنويس مراثي شاعر مشخص نشده است. نزد مؤلف است يا خانواده شاعر؟ يا کدام کتاب خانه؟.
- محل نگهداري Ùˆ مشخصات دستنوشته‌هاي شيخ Ø­Ø³Ù† مدحت صفحه 108 هم روشن نيست.
- تصوير شيخ Ø­Ø³Ù† مدحت در صفحه 108 با كراوات است؟
- مؤلف محترم به ØµØ±Ù اشاره‌ÙŠ استاد خود به زادگاه حبيب ساحر كه روستاي تَرك بوده وي را ميانه‌اي محسوب كرده Ùˆ شرح‌حال نسبتاً مفصلي از وي نوشته است. در حالی Ú©Ù‡ تعداد قابل توجهی از ميانه ای هاي ديگر فراموش شده است. باتوجه به شخصيت غیر مذهبی ساحر كه سرانجام هم خودكشي كرد تعريف Ùˆ تمجيد مبالغه‌آميز از وي شايسته نيست. طرح عنواني چون «Ù¾Ø¯Ø± شعر Ù†ÙˆÙŠ ايران» براي شاعري چون ساحر نيازمند تأييد از Ø³ÙˆÙŠ اُدبا Ùˆ شعراي مطرح ايران‌زمين است. مؤلف محترم نمي‌تواند نگرش Ùˆ علاقه شخصي خود را به جامعه ادبي ايران تعميم دهد. مؤلف محترم در صفحه 112 نگاشته‌اند:
«Ø­Ø¨ÙŠØ¨ ساحر كه علاوه Ø¨Ø± زبان تركي، حق بزرگي بر تكامل شعر نوين فارسي دارد، از شاعراني كه زبان مادري را فراموش كرده Ùˆ تنها به زبان دولتي مي‌سرايند انتقاد مي‌كند.»
آنچه در ÙÙˆÙ‚ آمد با مجموعه‌اي كه مؤلف محترم خود گردآوري كرده است در ØªÙ†Ø§Ù‚ض آشكار است زيرا قسمت عمده آثار شعرا Ùˆ ادباي ميانه‌اي قبل Ø§Ø² دوره پهلوي به ÙØ§Ø±Ø³ÙŠ يعنی زبان ملي Ùˆ همگاني ايرانيان است. آيا Ù…ÛŒ شود نتيجه گرفت چون شعرای قبل از دوره رضاشاه Ú©Ù‡ به ترکی شعر نسروده اند به زبان دولتی سروده Ùˆ زبان مادری را فراموش کرده اند؟
- صفحه 118. شرح‌حال واثق، ارجاع ندارد.
- مؤلف محترم شرح‌حال شاعر معروف Ùˆ ملي قادر طهماسبي (فريد) را بسيار مختصر Ùˆ ناقص آورده‌اند. كساني كه با شعر Ùˆ ادب دفاع مقدس ايران‌زمين سروكار دارند مستحضر هستند، شهرت Ùˆ معروفيت اين شاعر شهير به Ù…راتب بيشتر Ø§Ø² شاعرغيرمذهبی حبيب ساحر مي‌باشد شايسته بود شرح‌حال اين شاعر عاشورايي والامقام ميانه‌اي مفصل‌تر مي‌آمد لا اقل در تعداد صفحات شرح حال ساحر.....
بخش چهارم كه اختصاص به شرح‌حال عالمان حوزوي دارد كاستي‌هايي دارد از Ø¢Ù† Ø¬Ù…له قسمت عمده مطالب خلاصه‌شده از كتاب «Ø³ÙŠÙ…اي ميانه خطه ولايت» است شرح‌حال برخي Ø§Ø² علما Ùˆ مراجع نيامده است چون آيت‌الله سيد Ø³Ø¬Ø§Ø¯ حُجحي Ùˆ... در Ø­Ø§Ù„ÙŠ‌ ÙƒÙ‡ علما Ùˆ مراجع ديني نقش مهمي در دفاع Ø§Ø² مرزهاي ارضي Ùˆ ارزشي ايران اسلامي داشته‌اند. علماي مبارز ميانه نقش مهم Ùˆ تعيين‌كننده‌اي عليه مزدوران ارتش سرخ در Ù…يانه ايفا كردند Ùˆ بعد Ø§Ø² اضمحلال آنها عليه بهائيت به Ù¾Ø§Ø®ÙˆØ§Ø³ØªÙ†Ø¯ در Ø¬Ø±ÙŠØ§Ù† نهضت اسلامي هم در قم Ùˆ ميانه حضور فعال Ùˆ چشمگيري داشتند. كم‌لطفي مؤلف شامل Ø­Ø§Ù„ علما Ùˆ مراجع ديني ميانه گرديده است. مثلاً شرح‌حال عالم مجاهد شيخ Ù‡Ø§Ø¯ÙŠ نيري كه مبارزات پردامنه‌اي عليه حزب ØªÙˆØ¯Ù‡ Ùˆ عوامل ارتش سرخ Ùˆ بهائيت داشت در صفحه 129ØŒ فقط 5 Ø®Ø· است.
- در صفحات 126ØŒ 136ØŒ 137ØŒ 140. از كتاب تربت پاكان هم استفاده شده است در Ø­Ø§Ù„ÙŠ‌ ÙƒÙ‡ شماره صفحه‌اي قيد نشده است.
- صفحه 135. ارجاع 125. عنوان منبع «Ø¯Ø§ÙŠØ±ïº“المعارف جامع اسلامي» آمده است چنين كتابي وجود خارجي ندارد آيا همان دايرﺓالمعارف بزرگ اسلامي است، كه در فهرست منابع آمده است؟
- صفحه 135. ارجاع 127. جلد Ùˆ صفحه كتاب معلوم نيست.
- مؤلف محترم در بخش پنجم كه به مشاهير دانشگاهي Ùˆ هنري معاصر پرداخته دومين شرح‌حال اين قسمت به «Ø§Ø³ØªØ§Ø¯ آشيق بولود» اختصاص يافته Ùˆ توضيحي در پاورقي نوشته‌اند Ùˆ كلمه عاشق را تركي (آشيق) قلمداد كرده‌اند. در اين مورد پيشينه‌اي وجود دارد كه ذكر آن ضروري است: بعد Ø§Ø² جدايي 17 Ø´Ù‡Ø± ايراني قفقاز از ايران نتيجه دو Ø±Ø´ØªÙ‡ جنگ تحميلي Ùˆ قرارداد ننگين روسيه عليه ايران بخشي از مأموران سياسي وزارت خارجه روسيه تزاري از Ø¢Ù† Ø¬Ù…له آخوندزاده براي سست ÙƒØ±Ø¯Ù† باورهاي مذهبي مردم اين سامان Ùˆ جدايي افكندن بين ايشان Ùˆ مام Ù…يهن Ùˆ هموار كردن سلطه روس‌ها دليل اصلي عقب‌افتادگي مسلمانان را دين اسلام Ùˆ زبان Ø¹Ø±Ø¨ÙŠ مطرح كردند Ùˆ به اسم مبارزه با خرافات به مخالفت با مباني مذهبي Ùˆ اسلامي پرداختند. تغيير الفباي اسلامي Ú©Ù‡ به شبه روشنفکران ايرانی هم به ارث رسيد تلاشهای فراماسون های رضاخانی  هم با همين سياست اسلام ستيزی مطرح گرديد. اين شبه‌روشنفكران كه براي تحكيم پايه‌هاي تزارها اسلام Ùˆ تشيع را مانع اصلي مي‌ديدند فعاليت‌هاي گسترده‌اي آغاز كردند هواداران اين جريان كه در دهه‌هاي قبل Ø§Ø² انقلاب براي ايجاد هويتي دروغين بر Ø§Ø³Ø§Ø³ زبان گفتاري مردم آذربايجان تلاش كردند مظاهر اسلامي فرهنگ تمدن اسلامي آذربايجان را تغيير دهند برای هر چيزی ريشه ای اسلامی Ùˆ به گمان خام خود ترکی Ù…ÛŒ ساختند از Ø¢Ù† Ø¬Ù…له لفظ عاشق بود كه به خوانندگان Ùˆ نوازندگان مردمي اطلاق مي‌شود. ايشان براي نشان دادن هويت غير Ø§Ø³Ù„امي از مصدري بي‌اساس عاشق را آشيق تغيير داده Ùˆ آن را از ريشه آشماق قلمداد كرده‌اند. غافل Ø§Ø² اينكه بسياري از اين عاشق‌هاي مردمي عاشق خدا Ùˆ معبود Ùˆ اهل بيت(ع) بودند Ùˆ ميان مردم به «Ø­Ù‚ عاشيقي» عاشق حق شناخته مي‌شدند Ùˆ سروده‌هاي ايشان در وصف عاشقان حقيقي Ùˆ گاه مجازي Ùˆ دلدادگان Ùˆ مهمتر از همه صفات Ùˆ ذات خداوند متعال  بوده است. به Ù†Ø¸Ø± مي‌رسد مؤلف محترم در اين مورد تحت ØªØ£Ø«ÙŠØ± شديد القائات برخی عوامل روس زده ای  قرار داشته كه از هواداران انديشه آخوندزاده بوده در اين رابطه با تأييد  مقامات رژيم منحوس پهلوی كتابي نيز منتشر كرده است. در Ù…ورد انديشه‌هاي آخوندزاده كتاب ديگري در Ø¯Ø³ØªØ±Ø³ است كه به فريدون آدميت معروف  تعلق دارد.
متأسفانه در بخش ششم هم نقايصي به Ú†Ø´Ù… مي‌خورد كه توجه مضاعف مؤلف را مي‌طلبد از Ø¢Ù† Ø¬Ù…له صفحه 179. ارجاع 1. خاطرات ممتحن‌الدوله، چاپ سنگي... بدون ذكر صفحه. در Ø­Ø§Ù„ÙŠ‌ ÙƒÙ‡ اين كتاب توسط آقاي ايرج افشار چاپ شده است. چاپ سنگي نيست.
- شرح‌حال مشاورالممالك صفحه 181 Ùˆ عبدالفتاح‌خان گرمرودي صفحه 184 هيچ ارجاع ندارد Ùˆ معلوم نيست مؤلف شرح‌حال آنها را از Ú†Ù‡ Ù…أخذي برداشته است. بخش نهم كه به Ù…عرفي شهداي ميانه اختصاص يافته است فهرست شهدا بدون هيچ توضيحي است: محل شهادت، مسؤوليت، زادگاه Ùˆ تصوير شهدا. شايسته بود بخشی به شهداي دبيرستان زينبيه ميانه اختصاص مي‌يافت Ùˆ سردران Ùˆ شهداي سرشناس ميانه هم معرفي مي‌گرديدند. از Ø³ÙˆÙŠ ديگر تعدادي از شهداي انقلاب اسلامي Ùˆ دفاع مقدس تهران ميانه‌اي هستند كه شايسته بود مؤلف نام Ùˆ مشخصات آنها را استخراج مي‌كرد. هر Ú†Ù†Ø¯ به Ù†Ø¸Ø± مي‌بايست براي شهداي ميانه با استفاده Ø§Ø² آرشيو لشكر سرافراز عاشورا كتاب مفصل Ùˆ مستقلي چاپ گردد تا حق Ù…طلب ادا Ø´ÙˆØ¯.
جا Ø¯Ø§Ø±Ø¯ از يكي Ø§Ø² شهداي سرافراز تاريخ انقلاب اسلامي ياد كنيم. در روز 17 Ø´Ù‡Ø±ÙŠÙˆØ± در ميدان ژاله سربازوظيفه گلوجه به Ø¬Ø§ÙŠ آنكه به مردم آتش بگشايد به فرمانده خود آتش گشود Ùˆ اولين حماسه ارتشيان در Ø¨Ø±Ø§Ø¨Ø± رژيم پهلوي را آفريد. بلافاصله اين سرباز رشيد توسط گاردي‌ها به Ø´Ù‡Ø§Ø¯Øª رسيد. مادرش در چهلم شهداي ميدان ژاله بر Ø¨Ø§Ù„اي بشكه‌اي رفت Ùˆ از حماسه فرزند خود حماسه‌اي سرود Ùˆ گفت شيرم حلالت كه به Ø¬Ø§ÙŠ مردم دشمن مردم را كشتي (ر Ùƒ Ø¨Ù‡: پور يزدان‌پرست، همگام Ø¨Ø§ مردم در انقلاب اسلامي، ج 1ØŒ تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1384.)
در فهرست منابع هم اشتباهات Ùˆ افتادگي‌هاي فراواني وجود دارد از Ø¬Ù…له شماره 38 كه نام كتاب اشتباه است Ùˆ مؤلف اصل كتاب را نديده است؛ شماره 54 نام مؤلف كتاب اشتباه است؛ شماره 56 مشخصات كتاب‌شناسي ندارد. همچنين شماره 65Ø› تاريخ چاپ منبع شماره 83ØŒ 2537 است؛ شماره 93 نام كتاب Ùˆ نام مؤلف هر Ø¯Ùˆ اشتباه است Ùˆ نام كوششگر- ايرج افشار- عمداً افتاده است. همچنين شماره 99. «ØªØ§Ø±ÙŠØ® Ùˆ جغرافياي دارالسلطنه تبريز» درست است. Ùˆ كتاب خاطرات ممتحن‌الدوله شقاقي در فهرست منابع نيامده است
علاوه Ø¨Ø± موارد فوق كتاب اشكالات ديگر دارد كه از Ø¢Ù† Ø¬Ù…له:
1- بسياري از تصاوير نسخه‌هاي خطي تار Ùˆ كوچك است علي‌رغم زحمتي كه مؤلف در تهيه تصاوير اين نسخه‌ها كشيده‌اند متأسفانه تار Ø¨ÙˆØ¯Ù† آنها زحمات مؤلف را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد.
2- مؤلف محترم از برخي منابع هم استفاده نكرده است كه مطالبي پيرامون رجال Ùˆ مشاهير ميانه دارد از Ø¢Ù† Ø¬Ù…له:
 - سفينه تبريز، محمّد Ø¨Ù† مسعود تبريزي از قرن هشتم هجري قمري
 - وقف‌نامه ربع رشيدي
 - صفوه الصفا ابن Ø¨Ø²Ø§Ø² اردبيلي
 - رجال آذربايجان در عصر مشروطيت مهدي مُجتهدي
 - خاطرات آذربايجان مجتهدي تبريزي
- ما و بيگانگان دكتر جهانشاهلو و.....
3- برخي Ø§Ø² شُعرا Ùˆ بزرگان Ùˆ مشاهير ميانه‌اي از قلم مؤلف محترم افتاده‌اند في‌البداهه مي‌توان به افراد زير اشاره كنيم:
- مرحوم قدرالله نادري شاعر مرثيه‌سرايي  كه ساكن تهران بودند Ùˆ آثار متعددي منتشر نموده است. Ùˆ در كتابخانه شخصي اينجانب از آثار ايشان  موجود است.
- انتخاب‌السلطان انصاري Ùˆ احمد آقاياري كه توسط عوامل اتحاد جماهير شوروي Ùˆ به ÙØ±Ù…اندهي غلام‌يحيي مأمور امنيتي شوروي در تاريخ 26 Ø¢Ø¨Ø§Ù† 1324 در Ù…قابل بخشداري  ميانه اعدام شدند.
- مهدي نثار (امير انصاري) Ùˆ جعفر Ùˆ سعيد انصاري كه از مؤسسان جمعيت خيريه در سال 1323 Ùˆ 1324 بودند اين انجمن در Ù…قابل فعاليت‌هاي حزب ØªÙˆØ¯Ù‡ Ùˆ عوامل مزدور ارتش Ø³Ø±Ø® ايستادگي مي‌كردند. علماي مبارز ميانه چون آيت‌الله نيّري هم با اين انجمن همكاري Ùˆ سمت رهبري داشتند.
- عبدالله انصاري، ارشدالممالك رنجبر وكيلي كه به دستور غلام‌يحيي به Ù‚تل رسيدند. مسعود نظام Ø¹Ù„وي هم از ديگر كساني است كه به Ø¯Ø³Øª غلام‌يحيي به Ù‚تل رسيده است. سالار Ø¸ÙØ± شقاقي Ùˆ فرزند جوانش.
- دكتر رحيم شهرتي‌فر از مسؤولين سياسي آذربايجان شرقي، پژوهشگر Ùˆ محقق نامي
- سجاد راعي گلوجه از محققان Ùˆ پژوهشران سرشناس تاريخ معاصر Ùˆ انقلاب اسلامي مؤلف كتاب‌هاي متعدد.
4- به Ù†Ø¸Ø± مي‌رسد نسبت دادن قطعي شخصيت‌هايي به يك منطقه خاص درست نباشد مثلاً كاغذكناني‌ها را ميانه‌اي حساب كنيم يا شقاقي‌ها Ùˆ گرمرودي‌ها به ÙˆÙŠÚ˜Ù‡ در Ù…ورد شقاقي‌ها كه تحقيق مفصلي در Ù…ورد آنها انجام داده‌ام بعد Ø§Ø² تخته Ù‚اپو توسط فتحعلي‌شاه Ùˆ سركوب صادق‌خان شقاقي، سراب، گرمرود محل استقرار Ùˆ خان‌نشين ايشان بوده است رجال معاريف اين خطه مشترك بوده هم مي‌توانند سرابي تلقي شوند هم گرمرودي Ùˆ هم ميانجي. شقاقي‌ها اصالتاً شيعه كرد هستند Ùˆ در دوره‌ÙŠ صفويه جزو قزلباش بوده در مجاورت شاهسون‌ها مستحيل Ùˆ زبان گفتاري آنها تركي آذري گرديده است.
5- در Ù…ورد طرح روي جلد هم به Ù†Ø¸Ø± مي‌رسد گنجانده شدن شاعري غیر مذهبی  كه سرانجام خودكشي كرد در ÙƒÙ†Ø§Ø± تصوير يك آيت‌الله Ùˆ عالم رباني صحيح نباشد ضمناً توضيحي هم در Ù…ورد پل تخريب‌شده روي جلد در Ø¯Ø§Ø®Ù„ جلد لازم است داده شود. اين پل توسط عوامل غلام‌يحيي دانشيان مأمور امنيتي شوروي هنگام فرار به شوروي بمب‌گذاري Ùˆ تخريب گرديد تا در راه قواي ارتش ايران كه عازم آذربايجان بودند وقفه‌اي ايجاد شود.
از آنجايي كه مؤلف جوان كتاب Ùˆ همچنين ويراستار فرهيخته آن نه دانش‌آموخته تاريخ بلكه تحصيل‌كرده فني Ùˆ مهندسي هستند بخشي Ø§Ø² ايرادات كتاب را مي‌توان اغماض نمود Ùˆ آنچه ارايه داده‌اند بخشي ارزشمند از هويت ايراني اسلامي مي‌باشد كه شايسته تقدير Ùˆ توجه است. با Ø§ÙŠÙ† Ø­Ø§Ù„ اميد است آگاهي Ùˆ پايبندي به روش تحقيق علمي Ùˆ متداول Ùˆ پذيرفته‌شده در مراكز علمي Ùˆ دانشگاهي در چاپ بعدي كتاب Ùˆ همچنين آثار ديگر مؤلف لحاظ گردد.